Πρόκειται για ένα διαδραστικό οδηγό για τον τρόπο δημιουργίας θησαυρών που θα διευκολύνουν τη συστηματική τεκμηρίωση και επιτυχή αναζήτηση πληροφοριών σε συστήματα που περιέχουν ηλεκτρονικές συλλογές αντικειμένων ή αρχείων δεδομένων. Στους χρήστες του οδηγού περιλαμβάνονται φοιτητές, ερευνητές, ακαδημαϊκοί, επαγγελματίες μουσείων, αρχείων και άλλων πολιτιστικών ιδρυμάτων, καθώς και προγραμματιστές συστημάτων που διαχειρίζονται και συντηρούν θησαυρούς.
Επιλέχθηκε ο ηλεκτρονικός οδηγός των θησαυρών να αναπτυχθεί στη αγγλική γλώσσα για την μεγαλύτερη διάχυση αυτού στην Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Υποδομή για την Έρευνα στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και τις Τέχνες DARIAH-EU.
Ακολουθεί συνοπτική περιγραφή των θεματικών ενοτήτων του ηλεκτρονικού οδηγού:
- Ιστορική αναδρομή: Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται μια ιστορική διαδρομή των θησαυρών ξεκινώντας από την πρώτη έκδοση του ‘Thesaurus of English Words and Phrases’ του Peter Mark Roget το 1852, ο οποίος προοριζόταν να χρησιμοποιηθεί από συγγραφείς ως εργαλείο αναφοράς για την εύρεση συνώνυμων ή εναλλακτικών λέξεων και φράσεων για το έργο τους. Η ιστορική αναδρομή συνεχίζεται αναφέροντας τα κυριότερα ορόσημα μέχρι τους σύγχρονους ηλεκτρονικούς θησαυρούς που χρησιμοποιούνται για την οργάνωση και ανάκτηση πληροφοριών σε πληροφοριακά συστήματα και στο διαδίκτυο. Ένα από τα κύρια χαρακτηρίστηκα των ηλεκτρονικών θησαυρών είναι οι διαφορετικές παρουσιάσεις των όρων που διαθέτουν.
- Ορισμός Θησαυρών: Στη συγκεκριμένη ενότητα ορίζεται η έννοια των θησαυρών ως ένα από τα συστήματα οργάνωσης γνώσης με τη μορφή δομημένου λεξιλογίου που οργανώνει και διασυνδέει τις έννοιες και τους όρους ενός επιστημονικού πεδίου με βάση συγκεκριμένους σημασιολογικούς κανόνες. Αναφέρεται η χρήση τους κατά την καταλογογράφηση και τεκμηρίωση αντικειμένων όσο και κατά τη διαδικασία ανάκτησης πληροφοριών με τη μεγαλύτερη σαφήνεια και πληρότητα, αναλύεται η ανάγκη για τη χρήση τους εξαιτίας της αμφισημίας της φυσικής γλώσσας λόγω των ομοιόγραφων και των πολύσημων, δηλαδή των λέξεων που έχουν την ίδια ορθογραφία αλλά διαφορετική σημασία, και αναφέρονται οι μηχανισμοί που διαθέτουν ώστε να διαχειρίζονται αμφισημίες όπως αυτές που παρουσιάζονται στην παρακάτω εικόνα.
- Πρότυπα θησαυρών: Τα πρότυπα παρέχουν ένα πλαίσιο κανόνων και χρησιμοποιούνται ως εργαλεία για τη διευκόλυνση της χρηστικότητας, της συμβατότητας, της αμοιβαίας κατανόησης, της ολοκλήρωσης και της διαλειτουργικότητας. Η ενότητα αυτή αναφέρει τη σημασία της τυποποίησης για τον προσδιορισμό, την διασύνδεση και την παρουσίαση των όρων και των εννοιών που περιλαμβάνονται σε ένα θησαυρό και παρουσιάζει τα σημαντικότερα διεθνή πρότυπα για τη δημιουργία τους.
- Άλλα συστήματα οργάνωσης γνώσης: Τα Συστήματα Οργάνωσης της Γνώσης (Knowledge Organization Systems – KOSs) έχουν σχεδιαστεί για την οργάνωση και την προώθηση της γνώσης και της πληροφορίας προκειμένου να διευκολυνθεί η διαχείριση και η ανάκτησή τους. Μοντελοποιούν την υποκείμενη σημασιολογική δομή ενός τομέα και διαφοροποιούνται με βάση τις δομές και τις κύριες λειτουργίες τους. Η ενότητα αυτή παρουσιάζει τέσσερα διαφορετικά συστήματα οργάνωσης γνώσης και αναφέρει τις ομοιότητες και διαφορές τους με τους θησαυρούς. Τα συστήματα αυτά είναι: Ελεγχόμενες λίστες τιμών (Controlled lists), Authority files, Ταξινομίες (Taxonomies), Οντολογίες (Ontologies).
- Θεματική κατηγοριοποίηση: Η θεματική κατηγοριοποίηση είναι ένας τρόπος ταξινόμησης των εννοιών των θησαυρών σε ευρύτερες, αμοιβαία αποκλειόμενες κατηγορίες, οι οποίες ονομάζονται θέματα. Κάθε θέμα σε ένα θησαυρό αποτελεί μία πολυδιάστατη εννοιολογική δομή που περιέχει έναν αριθμό όρων που ανήκουν στην ίδια θεμελιώδη κατηγορία και μοιράζονται τα ίδια βασικά χαρακτηριστικά. Η συγκεκριμένη ενότητα δίνει τον ορισμό της θεματικής κατηγοριοποίησης και περιγράφει τα οφέλη από τη χρήση της κατά τη δημιουργία θησαυρών.
- Έννοιες και όροι στους θησαυρούς: Οι έννοιες είναι τα κύρια στοιχεία που διαχειριζόμαστε σε ένα θησαυρό. Αντιπροσωπεύουν μια μονάδα σκέψης που σχηματίζεται συνδυάζοντας μερικά ή όλα τα χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου ή αφηρημένου, πραγματικού ή φανταστικού αντικειμένου. Οι έννοιες αντιπροσωπεύονται από όρους. Ένας όρος είναι η λεκτική μορφή που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε μια έννοια. Στην ενότητα αυτή περιγράφονται τα απαραίτητα στοιχεία που πρέπει να περιλαμβάνονται προκειμένου να έχουμε μία πλήρη περιγραφή μίας έννοιας και των όρων που την αντιπροσωπεύουν σε ένα θησαυρό.
- Σχέσεις θησαυρών: Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται οι σχέσεις θησαυρών που αποτελούν το βασικό χαρακτηριστικό που τους διακρίνουν από άλλα συστήματα οργάνωσης γνώσης και αντικατοπτρίζουν τις υποκείμενες εννοιολογικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ όρων. Αν ακολουθούνται με συνέπεια κατά τη δημιουργία ενός θησαυρού, βοηθήσουν τους χρήστες να επιλέξουν τον καταλληλότερο όρο για να εκφράσουν μια έννοια. Οι τρεις βασικές σχέσεις των θησαυρών είναι:
- Σχέση ιεραρχίας. Είναι η σχέση που βασίζεται σε επίπεδα ανώτερης και κατώτερης θέσης στην ιεραρχία, όπου οι ανώτεροι ιεραρχικά όροι αντιπροσωπεύουν μία τάξη και οι υπαγόμενοι όροι αναφέρονται στα μέλη της.
- Σχέση ισοδυναμίας. Είναι η σχέση μεταξύ δύο ή περισσότερων όρων που θεωρούνται ότι αναφέρονται στην ίδια έννοια.
- Σχέση συσχέτισης. Είναι σχέση ανάμεσα σε όρους που ανήκουν σε διαφορετικούς ιεραρχικούς κλάδους οι οποίοι όμως σχετίζονται νοηματικά και αυτός ο νοηματικός δεσμός θα πρέπει να αναδειχθεί στο πλαίσιο του θησαυρού.
- Οδηγίες για τον τρόπο δημιουργίας εννοιών: Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται οι επιστημολογικές και μεθοδολογικές αρχές και προϋποθέσεις που διατυπώσαμε σχετικά με το πως μπορούμε να δημιουργήσουμε έννοιες για θησαυρούς που θα αποτελέσουν αποδοτικά συστήματα ταξινόμησης ψηφιακών συλλογών και θα εξυπηρετήσουν το αίτημα για αντικειμενικότητά και διεπιστημονικότητα. Η διαδικασία της δημιουργίας των εννοιών παρουσιάζεται με τη μορφή βημάτων και παρέχονται υποδείξεις σχετικά με το πως μπορεί να γίνει η διάκριση μεταξύ όρων που θεωρούνται αποδεκτοί σε ένα θησαυρό και όρων που θα πρέπει να αποφεύγονται. Τέλος, για κάθε ένα από τα προτεινόμενα βήματα δημιουργίας των εννοιών παρέχονται παραδείγματα με σκοπό να βοηθήσουν τους χρήστες να κατανοήσουν ευκολότερα τη διαδικασία.
- The Simple Knowledge Organization System (SKOS): Η ενότητα αυτή παρουσιάζει το μοντέλο δεδομένων “Simple Knowledge Organization System (SKOS)” του W3C, το οποίο αποτελεί απαραίτητα υπόβαθρο για τους προγραμματιστές συστημάτων που διαχειρίζονται θησαυρούς καθώς αποτελεί ένα κοινό μοντέλο δεδομένων για την ανταλλαγή και τη σύνδεση συστημάτων οργάνωσης γνώσεων μέσω του διαδικτύου.
- BackBone Thesaurus (BBT): Στην ενότητα αυτή περιγράφεται η υπηρεσία ομοσπονδίας θησαυρών BackBone Thesaurus ΒΒΤ. Η ομοσπονδία θησαυρών ΒΒΤ στηρίζεται (i) σε ένα κοινό μοντέλο θησαυρού (τον ΒΒΤ), (ii) σε εργαλεία διασύνδεσης όρων των επιμέρους θησαυρών προς τον ΒΒΤ κι εργαλεία διαχείρισης του ΒΒΤ, καθώς επίσης και (iii) σε εργαλεία αναζήτησης όρων στην ομοσπονδία θησαυρών. Τα αντικείμενα αυτά επεξηγούνται περαιτέρω στο κείμενο.
Στο γλωσσάριο δίνονται ορισμοί για τις βασικές έννοιες που χρησιμοποιούνται στους θησαυρούς.
Στον ηλεκτρονικό οδηγό, δίνεται η δυνατότητα στους αναγνώστες να ελέγξουν τις γνώσεις τους με ένα quiz. Το συγκεκριμένο quiz αποτελείται από ερωτήσεις με συγκεκριμένη διαβάθμιση, που ελέγχουν το γνωστικό περιεχόμενο του χρήστη αναφορικά με τους θησαυρούς. Επιπλέον, οι διαχειριστές του ηλεκτρονικού οδηγού, έχουν την εποπτεία των αποτελεσμάτων των quizzes, ώστε να αντιλαμβάνονται ενδεχόμενες δυσκολίες των χρηστών και να βελτιώσουν τις ενότητες.